تعاریف خشکسالی

بارون(Baren ، 1985) نقل می کند بیش از۱۵۰ تعریف از خشکسالی ارائه شده است. بطور کلی خشکسالی شامل یک دورة پیوسته و پایدار (از چند ماه تا چندین سال) است که در این دوره مقدار آب موجود در منابع آبی منطقه به حد قابل توجهی کاهش می یابد و دچار کمبود می شود. خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است. گرچه بسیاری به اشتباه آن را واقعه ای تصادفی و نادر می پندارند. این پدیده تقریباً در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد، گرچه مشخصات آن ازیک منطقه به منطقه دیگر کاملاً تفاوت می کند. خشکسالی یک اختلال موقتی است و با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی صرفاً محدود به مناطقی با بارندگی اندک است و حالتی دائمی از اقلیم می باشد خشکسالی یک پدیده گذرا و موقت است. خشکسالی یک بلای طبیعی خزنده است که تا مراحل نهایی خطرات آن آشکار نمی باشد. این پدیده موجب کمبود آب برای برخی فعالیت ها، گروه ها و محیط زیست می شود. خشکسالی بایستی در مقایسه با شرایط اقلیمی و هیدرولوژیکی متوسط در دراز مدت مورد ارزیابی قرار گیرد. بعلاوه
زمان و تاثیر بارش نیز مهم می باشد. دیگر پدیده های اقلیمی مانند درجه حرارت زیاد, رطوبت نسبی کم نیز در اغلب موارد با خشکسالی در بسیاری از مناطق جهان توام می باشد و می توانند بنحو قابل ملاحظه ای شدت آن را افزایش دهند. خشکسالی را نبایستی تنها بعنوانیک پدیده فیزیکی یا طبیعی در نظر گرفت. اثر آن بر روی اجتماع حاصل اندر کنش میان یک پدیده طبیعی (بارش کمتر ناشی از تغییرات طبیعی اقلیم) و نیاز آبی مردم می باشد. انسان ها موجب تشدید اثرات خشکسالی می شوند. خشکسالی های اخیر در کشور توسعه یافته و در حال توسعه بوده است و عواقب اقتصادی و زیست محیطی آن ها بوضوع آسیب پذیری تمامی جوامع را به یک خطر طبیعی نشان می دهد(تقوائی ابریشمی، 1387 ).

خشکسالی ترجمه واژه Drought بوده و عبارتست از رخداد شرایطی که درآن بارندگی و آب باران قابل دسترس پائین تر از حد نرمال باشد، این پدیده بر اثر نوسانات اقلیمی پدید می آید(حقوقی، 1384).

لشتی (1387) خشکسالی را دوره هایی با بارش پایین تر از معدل می داند که میزان کمبود بارش، نسبت به شرایط میانگین دراز مدت آن، تعیین کننده وضعیت خشکسالی در منطقه است و می تواند خشکسالی های هیدرولوژیک وکشاورزی را نیز بدنبال داشته باشد.

از نظر ونلنن و تالکسن(Tallaksen & Vanlanen ،2004) خشکسالی عبارت است ازیک رویداد شدید منطقه ای و پایدار ، که طی آن دسترسی به منابع آب زیر شرایط متوسط قرار دارد. خشکسالی را می توان عبارت از کمبود مستمر و غیرطبیعی رطوبت دریک دوره زمانی خاص(معمولاًیک سال) دانست. در تعریف مذکور واژه مستمر به تداوم حالت کمبود و واژه غیر طبیعی به انحراف شاخص از شرایط طبیعی یا میانگین اطلاق می شود. پالمر چهار ویژگی فضایی ، زمانی اصلی خشکسالیها را فراوانی، شدت، وسعت (فراگیری ) و تداوم زمانی بر می شمارد (پالمر، 1998) از نظر وی، واژه مستمر، بیانگر زمان آغاز تا پایان خشکسالی یا زمان تداوم، و واژه غیرطبیعی به انحراف یا نوسان منفی نسبت به شرایط میانگین طبیعی دلالت دارد.

باری و چورلی(Barry و charley،1992 ) عقیده دارند خشکسالی عبارتست از کمبود بارش دردوره ای بلند مدت به نحوی که باعث کمبود رطوبت درخاک وسبب کاهش آبهای جاری شود وبدین طریق فعالیتهای انسانی وحیات طبیعی گیاهی وجانوری را بر هم زند.

لشتی (1387) به نقل از روچ(Roche) می نویسد " خشکسالی پدیده زمانی خشک(dry period) و خشکی محیطی در فضا ومکان(Arid region) است. کلمه خشکسالی دو مفهوم را بیان می کند : خشکسالی اقلیمی سال یا دوره ای که مقدار بارندگی آن کمتر از مقدار نرمال است .خشکسال هیدرولوژیکی : سال یا دوره ای که طی آن رواناب بطور قابل ملاحظه ای پایین تر از مقدار متوسط است. "

میلر(1991، Miler) معتقد است که کاهش مقدار بارندگی و افزایش دما ، هریک به تنهایی ویا به کمک هم می توانند منجر به خشکسالی شوند.

به نظر آرمز(Arms،1990 ) "خشکسالی پدیده ای است که هر چند سال یکبار در نتیجه کاهش میزان بارندگی در نقاط مختلف جهان به وقوع می پیوندد . چنانچه کشاورزی پایدار نتواند در برابر این پدیده مقاومت کند قحطی به وجود خواهد آمد."

اداره هواشناسی هندوستان، سالی را خشک دانسته که مقدار بارش نازل شده به کمتر از20 در صد معدل برسد{فرج زاده(1374) هم در ایران تقریباً چنین معیاری را شاخص قابل قبولی می داند}. علاوه بر آن اگر کاهش بارش بین 20تا59 درصد معدل باشد ، بعنوان کمبودیا نا کار آمد بودن بارندگی و هنگامی میزان کاهش بیش از 60 درصد میانگین باشد حکایت از ناکافی بودن آن دارد(Mcmahon و Srikanthan ، 1985).

سعیدی و همکاران (1387) به نقل از مرکز کاهش اثرات خشکسالی آمریکا (National Drought Mitigation Center، 1995) می نویسد: " در گزارشی که گروه مهندسی ارتش آمریکا (1995) برای کنگره آمریکا تهیه نموده، خشکسالی را دوره هایی از زمان تعریف می کند که منابع مختلف آب به دلیل کاهش طبیعی بارندگی یا جریان رودخانه نمی تواند آب کافی مصارف انسانی و زیست محیطی را تأمین نماید."

یکی از تعاریف خشکسالی این است «خشکسالی عبارت ازیک دوره طولانی کمبود بارندگی است که خسارات شدیدی به محصولات کشاورزی وارد آورده و در نتیجه، سبب کاهش کیفیت و کمیت محصولات می گردد». این گونه تعاریف برای پیشبرد توصیف ما از این پدیده مفید هستند، اما صراحت کافی برای تعیین زمان شروع خشکسالی ندارند. تعاریف کاربردی، خصوصیات و آستانه های شروع، ادامه و خاتمه خشکسالی را بیان می کنند و اساس یک سیستم هشداردهنده سریع و مؤثر هستند. همچنین، این تعاریف می توانند برای تحلیل فراوانی خشکسالی، شدت و مدت کمبود آب دریک دوره زمانی معین بکار روند.یکی از تعاریف کاربردی از نقطه نظر کشاورزی، مقایسه مقادیر بارندگی و تبخیر ـ تعرق روزانه برای تعیین میزان افت رطوبت خاک و سپس بیان این روابط برحسب اثرات خشکسالی روی رفتار گیاه (یعنی رشد و عملکرد گیاه) می باشد. تعاریفی از این قبیل را می توان برای ارزیابی عملی شدت و اثرات خشکسالی با استفاده از متغیرهای هواشناسی، رطوبت خاک و شرایط محصول طی فصل رشد بکار برد و نهایتاً بطور مداوم اثرات بالقوه این شرایط را روی عملکرد نهایی محصول ارزیابی نمود.

سازمان هواشناسی جهانی (WMO) متغیرهای را که با آنها می توان خشکسالی را تعیین و تعریف نمود بر حسب اولویت، بصورت زیر بیان داشته است:

الف ـ بارندگی

ب ـ بارندگی و میانگین درجه حرارت

ج ـ رطوبت خاک و متغیرهای میزان محصول

د ـ شاخص های آب و هوایی و برآوردهای تبخیر و تعرق

از بین متغیرهای فوق، بارندگی یکی از مهمترین و عمده ترین متغیرهایی است که از آن در تعریف خشکسالی استفاده می شود(Hounam و همکاران، 1975).

از نظر .Richard, و (2002) Heim خشکسالی پدیده ای موضعی از جمله پدیده های آب و هواشناسی است که هر چند سالی خسارت های زیادی را منجر می شود. علاوه بر موضعی بودن از ویژگی های اصلی این پدیده تکرار شونده بودن آن نسبت به پدیده های اقلیمی دیگر می باشد. گستره اثرات آن صرفاً به نواحی خشک و نیمه خشک محدود نمی شود، بلکه خشکسالی هم در نواحی خشک و هم در نواحی مرطوب به وقوع می پیوندد و باعث کمبود منابع آب می گردد. اما ویژگی های خشکسالی از قبیل فراوانی، شدت و تداوم خشکسالی از مکانی به مکان دیگر متفاوت است. خشکسالی پدیده ای خزنده است و گرچه زیان های اقتصادی، خسارات محیطی و اجتماعی زیادی را باعث می شوند؛ ولی نسبت به سایر پدیده های هواشناسی کمتر مورد توجه قرار گرفته اند، زیرا تعریف، تعیین و پایش آنها مشکل است. دانشمندان علم آب و هواشناسی به منظور ارزیابی و پایش خشکسالی؛ شاخص های متعددی را ارائه داده اند، که هریک از این شاخص ها براساس بکارگیری متغیرهای هواشناسی و روش های محاسباتی متفاوتی طراحی شده اند (ریچارد و هیم، ۲۰۰۲).

خشکسالی دراثر کمبود طبیعی رژیم بارشی در منطقه تحت تاثیر ایجاد می گردد که معمولاً یک فصل یا بیشتر تداوم پیدا می کند. خشکسالی برخلاف دیگر بلایای طبیعی مانند طوفان، سیل، زمین لرزه، آتشفشان، تسونامی و غیره به طورخزنده ای گسترش می یابد و تقریبا در همه رژیم های اقلیمی دیده می شود. کاهش بارندگی تاثیرات متفاوتی بر روی اجزاء مختلف چرخه هیدرولوژیکی مانند جریان رودخانه، آب زیر زمینی و ترکیب های بیوسفر مانند اکوسیستم های طبیعی و انسان دارد (مرادی و همکاران، 1386).

دررابطه با تقسیم بندی وسعت خشکسالی یوجیچ (Yevjevich، 1975 ) براساس تحقیقات خود خواص منطقه ای خشکسالی را بشرح ذیل فهرست نموده است :

الف ) پوشش منطقه ای با شرایط متوسط قاره ای که از 5 تا 15 میلیون کیلومتر مربع را فرا می گیرد.

ب) درنتیجه شدت خشکسالیهای بزرگ ، وسعت آن فراتر از پوشش منطقه ای می گردد.

ج ) انتظارمی رود شکل منطقه تحت تاثیر به وسیله یک خشکسالی ، بیشتر به یک لوزی شبیه باشد .

یوزویچ (Yevzevich، 1975) اصطلاحات مرتبط با خشکسالی را اینگونه طبقه بندی می کند:

- خشکی (Aridity): شرایط دائمی و ترکیب اقلیمی پایدار منطقه موردنظر است.

- خشکسالی (Drought): به شرایط موقتییک اقلیمیا به نظم درآوردن تغییرات اقلیمی غیرقابل پیش‌بینی برمی‌گردد .

-کمبودآب (Water shortage): این پدیده بدست انسان ایجاد شده و کمبود آب کوتاه و موقتی است .

- بیابان زدائی (Desertification) : قسمتی از فرآیند تغییر اکولوژیک است و اغلب مربوط به خشکی یا خشکسالی است ولی اصولاَ توسط فعالیت های انسانی ایجاد می‌شود که سبب تغییرات شدیدی در محیط می‌شود .

خشکسالی ها گرچه زیان های اقتصادی، خسارات محیطی و اجتماعی زیادی را باعث می شوند؛ ولی نسبت به سایر پدیده های هواشناسی کمتر مورد توجه قرار گرفته اند، زیرا تعریف، تعیین و پایش آنها مشکل است(پارسا و همکاران1387).در این میان پایش و پیش بینی خشکسالی از علایق پژوهشی در ایران و جهان بوده است. امامی (1387) در مورد پیش بینی خشکسالی می نویسد: محور اصلی پیشبینیهای اقلیمی، دمای سطح اقیانوس آرام یا SST میباشد. اقلیم فصل بعد وابسته به عوامل متعددی است که مهمترین آنها SST است که بر این اساس پدیدههای النینو و لانینا تعریف میشوند. اکنون بهوسیله مدلهای دینامیکی و آماری پیشبینیSST از سه ماه قبل امکانپذیر میباشد. علاوه بر دمای سطح اقیانوس آرام، 40 پارامتر دیگر مانند SOI و MEIکه در برگیرنده عوامل دیگر مانند فشار هوا و مؤلفه های باد هستند نیز مورد استفاده قرار میگیرند. با استفاده از آمار موجود، این پارامترها از سال 1850 میلادی به بعد محاسبه گردیدهاند. بنابراین میتوان وضعیت کلی اقلیم در کشورهای مختلف را از چند ماه قبل پیش بینی نمود. استفاده از این پیش بینی ها در مناطق مختلف جهان با موفقیت نسبی همراه بوده است. در کشورهایی که تحقیقات گستردهای در این زمینه انجام شده است، دقت این مدلها بسیار بیشتر میباشد. تلفیق مدلهای اقلیمی با مدلهای هیدرولوژیکی میتواند ابزاری بسیار کارآمد در مدیریت منابع آب محسوب شود. در ایران برای اولین بار پیشبینیهای اقلیمی در اولین آبگیری سد عظیم کرخه در خشکسالی 1379- 1378 با موفقیت بکار گرفته شده است. در آبان 1386 نیز با استفاده از پیشبینیهای اقلیمی، به سازمانهای مسئول در مورد افق کم آبی در ماههای بعد هشدار داده شد.